W Barwach ochronnych Krzysztof Zanussi po raz kolejny przygląda się środowiskom akademickim, przedstawiając instytucje jako miniaturę społeczeństwa – z własnymi hierarchiami, kompromisami i mechanizmami przystosowania.
Akcja filmu rozgrywa się podczas letniego obozu naukowego, gdzie młodzi studenci i aspirujący naukowcy spotykają się z kadrą profesorską na konkursie referatów. W centrum swojego filmu Zanussi stawia parę uczonych – początkującego asystenta Jarosława (Piotr Garlicki) i docenta Jakuba (Zbigniew Zapasiewicz). Ten pierwszy jest naiwnym idealistą u progu kariery, drugi to doświadczony cynik, który wbrew woli młodszego kolegi postanawia wprowadzić go w reguły i układy rządzące akademią – światem, w którym utopijna pogoń za wiedzą ustępuje miejsca walce o pozycję w instytucjonalnym łańcuchu pokarmowym. Przyjmując rolę przewodnika i faustowskiego kusiciela, Jakub metodycznie obnaża zarówno naiwność swojego opornego ucznia, jak i hipokryzję otaczającej ich rzeczywistości.
Zobacz więcej zdjęć na: FOTOTEKA
Barwy ochronne uchodzą za flagowy przykład kina moralnego niepokoju, prezentując wachlarz elementów typowych dla tego nurtu – konformizm jako sztukę przetrwania, erozję więzi społecznych, krytykę środowisk zawodowych, figurę nowicjusza idealisty oraz fundamentalny konflikt jednostki z systemem. Konflikt ten nie stanowi jednak pretekstu do romantycznej, pokrzepiającej pochwały buntu. Raczej sam w sobie staje się obiektem rozważań reżysera – Zanussi rozmontowuje upraszczające kontrasty, konsekwentnie komplikuje przeciwieństwa, na których opiera relację Jakuba i Jarosława, odkrywając przed widzem nowe odcienie tej pozornie czarno-białej sytuacji.
Ta ambiwalencja nie mogłaby wybrzmieć bez brawurowej roli Zbigniewa Zapasiewicza. Gra on mefistofelicznego docenta, mistrza sztuki przetrwania, z subtelną mieszanką ironii, inteligencji i tragizmu. Zapasiewicz stworzył postać jednocześnie odpychającą i fascynującą. W jego leniwych ruchach, delikatnym uśmiechu i lekko przymrużonych oczach są wypisane błogość wynikająca z wygodnej pozycji, ale i cena, jaką przyszło mu za nią zapłacić. Jest w nim też coś drapieżnego. Piotr Garlicki doskonale sprawdza się tu w roli ofiary, którą Jakub bawi się jak kot myszą – doprowadza go na skraj wytrzymałości, intelektualna postawa ustępuje atawistycznej desperacji. Zanussi znakomicie potrafi uchwycić tę dynamikę, przedstawiając prowadzony podczas wspólnych przechadzek spór z porywająco wartkim tempem. Perfekcyjnie zestrojona gra głównych aktorów nabiera w kręconych z ręki ujęciach Edwarda Kłosińskiego niepokojącej intensywności, która prowadzi do eskalacji.
Liberalizacja cenzury pod koniec lat 70. XX wieku umożliwiła Zanussiemu przedstawienie widowni bezlitosnego portretu elit intelektualnych, diametralnie różnego od ich propagandowego wizerunku. Jednak film nie daje się sprowadzić do prostego oskarżenia rzuconego z bezpiecznej pozycji zewnętrznego obserwatora. Jego siłą jest raczej pokazanie systemowego uwikłania – sugestia, że nieskazitelny, bezkompromisowy idealizm to fikcja podtrzymywana przez świadomą ignorancję. W tym sensie dzieło Zanussiego można odczytywać także jako autorefleksję twórcy nad własnym miejscem w systemie, który zmusza do nieustannych negocjacji między etyką a przetrwaniem.
Oprac. Stefan Głowacki
Plakat do filmu Barwy ochronne / Źródło: Filmoteka Narodowa - Instytut Audiowizualny / Autor: Franciszek Starowieyski
Zobacz na GAPLA
