Alfabet Andrzeja Panufnika

Jedna z najważniejszych kompozycji Andrzeja Panufnika. Jej struktura jest odzwierciedleniem drzewa kosmicznego, którego graficzny obraz kompozytor przedstawił w partyturze w postaci precyzyjnie skonstruowanego geometrycznego diagramu (patrz też Natura).

Od 1955 roku jedyny wydawca utworów Panufnika. Wcześniejsze kompozycje kompozytora, wydane przed jego wyjazdem z kraju przez Polskie Wydawnictwo Muzyczne, były ponownie publikowane właśnie przez Boosey & Hawkes.

Kompozytorka i wybitna pedagog kompozycji, do której jeszcze przed wojną jeździli na studia polscy kompozytorzy. Panufnik nigdy nie był jej uczniem, ale połączyła go z Boulanger długoletnia przyjaźń. Nadia niezwykle wysoko ceniła jego muzykę, była też matką chrzestną córki Panufnika, Roxanny (patrz też Roxanna i Mycielski, Zygmunt).

Camilla Jessel, druga żona Panufnika. Otoczyła go miłością i opieką, tworząc pełen ciepła dom i zapewniając wymarzone warunki do pracy twórczej. To właśnie Camilli kompozytor dedykował większość swych utworów skomponowanych po ślubie.

Autobiografia Panufnika opublikowana w 1987 roku w Londynie przez wydawnictwo Methuen. Kompozytor barwnie opisuje w niej swe życie w Polsce oraz na emigracji w Wielkiej Brytanii. Doczekała się ona dwóch wydań polskich (1990 i 2014, patrz też Impulse and Design in my music).

Ulubiony samochód Panufnika, prezent od żony na 75. urodziny. Bardzo elegancki, w kolorze butelkowej zieleni, z kremową, skórzaną tapicerką. Kompozytor traktował go z niezwykłym sentymentem. Po śmierci Panufnika jego żona jeszcze długo jeździła tym autem (patrz też Fajki).

W postaci diagramów dołączanych do partytur Panufnik przedstawiał graficznie strukturę swych kolejnych utworów pisanych po 1968 roku. W ich budowie widać najczęściej inspirację figurami geometrycznymi (i tak koła ilustrują Sinfonię di Sfere, Sinfonię mistica i Sinfonię votiva, spirala – Metasinfonię, a mandorla – Koncert wiolonczelowy) oraz zjawiskami natury (tęcza w Sinfonii di Speranza, drzewo w Arbor cosmica). Diagram tęczy z Sinfonii di Speranza, jako symbol nadziei, bliscy umieścili na nagrobku kompozytora (patrz też Symetria).

Najważniejszy element muzyki. W opinii Panufnika tylko połączenie emocji z doskonałością konstrukcji mogło zaowocować prawdziwym dziełem sztuki. Muzyka kompozytora pełna jest różnorodnych emocji – nigdy przesadnie nie eksponowanych, lecz zawsze utrzymanych w ryzach żelaznej dyscypliny konstrukcyjnej.

Źródło inspiracji muzycznych Panufnika, zwłaszcza we wczesnym okresie twórczości. Polskie melodie ludowe lub odniesienia do nich można znaleźć w wielu jego kompozycjach z lat 40. i 50. Do najważniejszych należą: Pięć polskich pieśni wiejskich, Kołysanka, Sinfonia rustica oraz suita Polonia.

Od początku lat 70. najważniejsze źródło inspiracji Panufnika. W kształtach figur geometrycznych kompozytor szukał wskazówek do budowy kolejnych kompozycji i to geometria wyznaczała strukturę formalną jego utworów. Wizualnym przedstawieniem kolejnych dzieł stały się wówczas graficzne diagramy, dołączane do partytur.

Harmonia w życiu rodzinnym oraz harmonijny rozwój twórczości – Panufnikowi udało się ową harmonię na obu polach osiągnąć w dojrzałym wieku, dzięki małżeństwu z Camillą Jessel. Harmony to także tytułu utworu dedykowanego żonie z okazji 25-lecia ślubu, odzwierciedlający właśnie harmonię życia rodzinnego Panufników. W muzyce kompozytora jest ona również elementem niezwykle istotnym – mimo braku wyraźnych odniesień do systemu tonalnego, wnosi ciepło i pewną nostalgię, uzyskiwaną dzięki jednoczesnemu stosowaniu akordów o podwójnym, durowo-molowym obliczu.

Broszura wydana w 1974 roku przez wydawcę Panufnika, londyńską oficynę Boosey & Hawkes. Znajdują się w niej omówienia wszystkich ważniejszych utworów kompozytora napisanych do początku lat 70., wraz ze schematami formalnymi (patrz też Composing Myself).

Jedyny syn kompozytora. Urodzony w 1969 roku, jest dziś uznanym grafikiem i producentem muzycznym. Pracował jako DJ, obecnie tworzy muzykę elektroniczną i animacje. W 2009 roku wystąpił jako narrator w dokumentalnym filmie Tata zza żelaznej kurtyny (reż. Krzysztof Rzączyński), poświęconym jego ojcu (patrz też Roxanna).

Język dźwiękowy większości kompozycji Panufnika po roku 1968 opiera się na komórce interwałowej złożonej z dźwięków E-F-H. Jej transpozycje i przekształcenia stają się podstawą rozwoju kolejnych utworów. I mimo że często obok tej podstawowej komórki kompozytor używał komórek dodatkowych lub – w późnej twórczości – łączył ją z liniami melodycznymi o charakterze quasi-tonalnym, to właśnie komórka E-F-H, złożona z sekundy małej i trytonu, w największym stopniu kształtuje oblicze muzyki Panufnika od końca lat 60.

Znakomita orkiestra londyńska, z którą Panufnika łączyła bliska współpraca. Jej efektem są trzy zamówione przez zespół utwory – Concerto festivo, Concertino oraz Koncert wiolonczelowy. Nazwisko kompozytora jest w orkiestrze pamiętane do dziś, a jego imię nosi prowadzony przez „Londyńczyków” program edukacyjny skierowany do młodych kompozytorów brytyjskich.

Kolega Panufnika z warszawskiego Konserwatorium Muzycznego. Zbliżył ich czas okupacji i wspólne występy w duecie fortepianowym, zapewniające obydwu młodym kompozytorom utrzymanie. Po wojnie drogi przyjaciół rozeszły się, spotkali się ponownie dopiero w latach 80. Każdy z nich stworzył indywidualny język muzyczny i obaj zajmują czołowe pozycje w historii muzyki polskiej XX wieku.

Nieustanna gra matki na skrzypcach towarzyszyła Panufnikowi od wczesnego dzieciństwa, kształtując muzyczną wrażliwość przyszłego kompozytora. Niespełniona skrzypaczka nie była zapewne typową matką, jednak jej wpływ na rozwój zainteresowań muzycznych syna nie ulega kwestii. Ona też wspierała jego chęć studiowania muzyki i pomogła dostać się na upragnione studia w Konserwatorium Warszawskim.

Wybitny skrzypek, którego z Panufnikiem połączyła przyjaźń. W 1972 roku zamówił on u kompozytora koncert skrzypcowy. W rezultacie powstał utwór będący rodzajem podróży do krainy dzieciństwa Panufnika. Koncert skrzypcowy należy też do jego najczęściej wykonywanych kompozycji.

„Muzyczny bóg numer 1” Panufnika. Kompozytor wielbił doskonałą równowagę uczuć i konstrukcji w utworach Mozarta, bliska mu była również symetria kompozycji wiedeńskiego klasyka. W późnych latach życia Panufnik, poza własnymi utworami, dyrygował wyłącznie kompozycjami Mozarta (patrz też Równowaga).

Znakomity publicysta i kompozytor, niebanalna osobowość w polskim życiu muzycznym drugiej połowy XX wieku. Z Panufnikiem łączyła go bliska przyjaźń, oparta na podobnej wrażliwości muzycznej. Jej świadectwem pozostaje kilkaset zachowanych listów (patrz też Boulanger, Nadia).

Piękno przyrody miało duży wpływ na Andrzeja Panufnika. Uwielbiał otoczenie swego domu w Twickenham, a spacery wzdłuż Tamizy stały się jego codziennym rytuałem. Tęsknił też za polskim pejzażem. Muzyczny ślad jego inspiracji naturą znajdziemy w takich utworach, jak Landscape, Muzyka jesieni czy Arbor cosmica.

Lata II wojny światowej Panufnik spędził w Warszawie. W 1940 roku stworzył z Witoldem Lutosławskim duet fortepianowy, który aż do wybuchu powstania warszawskiego występował w stołecznych kawiarniach artystycznych. W tamtym okresie powstały dwie ważne kompozycje Panufnika: Pięć polskich pieśni wiejskich i Uwertura tragiczna. Wtedy napisał też słynne Warszawskie dzieci – piosenkę, która do dziś pozostaje symbolem powstania.

Ojczyzna. Mimo przyjęcia brytyjskiego obywatelstwa, Panufnik do końca życia pozostał polskim kompozytorem. Jego utwory tworzone na emigracji pełne są odniesień do Polski – w tytułach i dedykacjach, ale też i w samej muzyce, przepełnionej często typowo polską atmosferą. Jego miłość do kraju nad Wisłą była bez wątpienia wzmagana tęsknotą za nim, dlatego ogromne znaczenie miała dla Panufnika wizyta w wolnej Polsce w 1990 roku (patrz też Wielka Brytania).

Ukochana córka. Urodzona w 1968 roku, od dziecka uzdolniona muzycznie. Jest dziś cenioną kompozytorką, jednak w przeciwieństwie do ojca koncentruje się głównie na muzyce wokalnej (patrz też Jem (Jeremy)).

Osiągnięcie doskonałej równowagi pomiędzy uczuciem a intelektem w tworzonej przez siebie muzyce było jednym z głównych celów Panufnika jako kompozytora. Sformułowane w formie artystycznego credo już w 1952 roku, pozostało w mocy do ostatnich chwil jego pracy twórczej. Z tego właśnie względu Panufnik kompozytorsko najwyżej cenił twórczość Wolfganga Amadeusa Mozarta (patrz też Mozart).

Marie Elizabeth O'Mahoney, pierwsza żona Panufnika. Niezwykle piękna Irlandka, którą kompozytor poznał w 1950 roku w Oborach pod Warszawą jako świeżo poślubioną żonę Adolfa Rudnickiego i z którą ożenił się rok później. Małżeństwo od początku nie było udane i choć Scarlett pomogła mężowi wydostać się z Polski w 1954 roku, Panufnikowie rozwiedli się pięć lat później.

Doktryna estetyczna narzucona muzyce polskiej pod koniec lat 40. XX wieku. Zdominowała obraz rodzimej twórczości muzycznej początku lat 50., zmuszając kompozytorów do szeregu ustępstw na rzecz uproszczenia języka muzycznego. Ograniczenia socrealizmu, jak również nasilające się naciski natury politycznej doprowadziły Panufnika do kryzysu twórczego i w konsekwencji do nielegalnego opuszczenia Polski w 1954 roku.

Element niezwykle istotny w muzyce Panufnika. Symetria konstrukcji, często w postaci lustrzanych odbić fraz i odcinków, widoczna jest już w pierwszych utworach kompozytora. W późniejszej twórczości została rozszerzona o inspiracje geometryczne. Symetria i geometria to najważniejsze wyznaczniki stylu kompozytorskiego Panufnika (patrz też hasła Geometria i Emocja).

Najważniejszy gatunek muzyczny w twórczości Panufnika. Cykl dziesięciu istniejących symfonii, w których kompozytor przekonująco nadał temu tradycyjnemu gatunkowi nowoczesne oblicze, stawia go w rzędzie najwybitniejszych symfoników XX wieku.

Podlondyńskie miasteczko, w którym Panufnik zamieszkał w 1963 roku z drugą żoną, Camillą. Dom, wydzierżawiony dla nich w prezencie ślubnym przez rodziców Camilli, wymagał gruntownego remontu, ale to właśnie tam, w Riverside House nad brzegiem Tamizy, Panufnik znalazł życiową przystań na resztę życia. Tam też powstawały jego utwory, tworzone w pracowni na tyłach ogrodu oraz podczas spacerów wzdłuż Tamizy.

Modlitwa powszechna ważna w dorobku Panufnika kantata o ekumenicznej wymowie. To w niej zastosował po raz pierwszy ściśle symetryczną konstrukcję formy w połączeniu z maksymalnie ograniczonym językiem dźwiękowym, opartym na trzydźwiękowej komórce nutowej E-F-H. Prawykonanie utworu poprowadził w 1970 roku w Nowym Jorku Leopold Stokowski, wielki orędownik muzyki polskiego kompozytora. Jest to również pierwsza kompozycja wykonana w Polsce po zdjęciu cenzury nałożonej na twórczość Panufnika.

Muzyka Panufnika zaczęła pojawiać się w programie najważniejszego polskiego festiwalu muzyki współczesnej od 1977 roku – roku zdjęcia z niej cenzury w Polsce. Jako pierwszy utwór wykonano tam Universal Prayer, rok później zabrzmiała Sinfonia sacra. W 1990 roku Panufnik przyjął zaproszenie organizatorów i został gościem honorowym XXXIII edycji festiwalu. Wykonano wówczas jedenaście jego kompozycji. Była to pierwsza i ostatnia wizyta kompozytora w kraju od czasu emigracji w 1954 roku.

Druga ojczyzna Panufnika. Podobno pochodzili stamtąd przodkowie jego matki, a on sam wybrał sobie Wielką Brytanię na dom po nielegalnym opuszczeniu Polski w 1954 roku. Nad Tamizą spędził drugą połowę życia (patrz też Polska).

Powstał w 1945 roku. Panufnik był nie tylko świadkiem pierwszych lat działalności stowarzyszenia, ale na przełomie lat 40. i 50. pełnił też funkcję wiceprezesa jego Zarządu. Skreślony z listy członków po swym wyjeździe do Wielkiej Brytanii, w 1987 roku został odznaczony tytułem Członka Honorowego Związku Kompozytorów Polskich. W 1990 roku, na zaproszenie władz Związku, gościł na festiwalu Warszawska Jesień.