Alfabet Henryka Mikołaja Góreckiego

Utwór stanowi przełom i moment graniczny w twórczości Góreckiego – podczas pracy nad nim kompozytor zrezygnował ze środków awangardowych, zwracając się ku muzyce religijnej i sferze sacrum. Nawiązanie w dziele do toposu Matki, biorąc pod uwagę wczesne sieroctwo Góreckiego, nabiera silnego rysu autobiograficznego. Apostrofa do Matki Boskiej jest wyrazem głębokiej wiary i pobożności autora dzieła.

Jako profesor Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach (obecnie Akademii Muzycznej) Górecki „wychował” grono uznanych kompozytorów – m.in. Eugeniusza Knapika, Andrzeja Krzanowskiego i Rafała Augustyna. Dla wielu był mistrzem nie tylko jako artysta, ale i jako autorytet moralny.

Wystarczy posłuchać kompozycji z cyklu Genesis, aby przekonać się, że Górecki swego czasu podchodził do dźwięku w sposób niezwykle innowacyjny i bezkompromisowy. Jego utwory z początku lat 60. to dzieła wciąż zaskakujące bogactwem i śmiałością środków. Łączą w sobie emancypację brzmienia, dźwiękowy bruityzm i silną ekspresję, chciałoby się rzec „antymuzyczną”, lecz w gruncie rzeczy – muzyczną w sposób pierwotny, źródłowy.

Warto pamiętać, że zarówno Henryk Mikołaj Górecki, jak również Krzysztof Penderecki i Wojciech Kilar – twórcy, którzy w tamtym czasie eksperymentowali z materią muzyczną i szokowali publiczność, później porzucili ideały awangardy i zwrócili się ku tradycji.

Jest to cecha wyrazowa wielu kompozycji Góreckiego. Może przejawiać się np. w wyraźnej pulsacji i motoryczności, akcentach, wszechstronnym wykorzystaniu perkusji czy stosowaniu gwałtownych kontrastów. Choć niekiedy dynamizm ustępuje miejsca statyczności (zwłaszcza w przypadku dzieł późniejszych), pozostaje ważną cechą indywidualnego języka muzycznego kompozytora.

Górecki spędził je w Rydułtowach na Śląsku, osierocony przez matkę, która zmarła, gdy miał zaledwie dwa lata. Naznaczone było chorobami (problemy z biodrem, gruźlica kości, trudności z chodzeniem, liczne operacje) i mrocznym czasem wojny, podczas której w obozie koncentracyjnym w Dachau został zamordowany dziadek kompozytora. Pragnienie Góreckiego, by uczyć się muzyki, było wciąż powstrzymywane przez ojca i macochę, którzy zabraniali mu dotykać klawiatury pianina.

Mimo silnych chęci i entuzjazmu, pierwsze lekcje gry na skrzypcach twórca Scontri zaczął pobierać dopiero w wieku 10 lat, u rydułtowskiego muzyka i budowniczego instrumentów, Pawła Hajdugi. Wkrótce zaczął grać także na fortepianie i komponować pierwsze drobne utwory. Paradoks polega na tym, że jeden z ważniejszych polskich kompozytorów długo nie mógł znaleźć dla siebie miejsca w żadnej ze szkół muzycznych, gdyż uznawano, że na jego edukację jest już... za późno. Dopiero w Średniej Szkole Muzycznej w Rybniku, założonej przez braci Szafranków, mógł zdobywać wiedzę i umiejętności w sposób systematyczny i profesjonalny.

Wykorzystując folklor, Górecki nawiązywał twórczo do wzorów narodowego uniwersalizmu. Wchłonięcie i przetworzenie przez kompozytora modeli polskiej muzyki ludowej dało nową jakość, łączącą charakter wybitnie polski z poczuciem przynależności do zachodniej wspólnoty kulturowej – tak jak miało to wcześniej miejsce w przypadku Fryderyka Chopina i Karola Szymanowskiego.

W Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach Górecki odbywał studia kompozytorskie w klasie Bolesława Szabelskiego. W 1958 roku w katowickiej Filharmonii zadebiutował jako kompozytor podczas koncertu monograficznego, któremu przysłuchiwał się m.in. Witold Lutosławski. To również w tym mieście w końcu zamieszkał na stałe i przez lata pracował na macierzystej uczelni jako wykładowca, a później także rektor. Na cześć zasłużonego dla miasta twórcy Filharmonia Śląska od 2011 roku nosi imię Henryka Mikołaja Góreckiego.

Są u Góreckiego nośnikiem ekspresji i niekiedy katalizatorem akcji muzycznej, jak w przypadku dzieła stanowiącego swego rodzaju eskalację kontrastowości – Scontri z 1960 roku. W utworze Górecki zestawił ze sobą zróżnicowane bloki (masy) dźwiękowe i skonfrontował brzmienia klasterów z partiami solowymi instrumentów, co wywołuje niezwykły efekt starcia dwóch muzycznych światów. Dzieło zapisało się na trwałe w historii polskiego nurtu awangardowego, nazywanego sonoryzmem, choć wkrótce kompozytor zrezygnował z podobnych eksperymentów brzmieniowych.

Górecki pozostawił po sobie trzy kwartety smyczkowe. Wszystkie powstały na zamówienie słynnego amerykańskiego zespołu. Na pierwszy muzycy czekali zaledwie sześć miesięcy, na ostatni – ponad 10 lat. „Przyjaciele z Kalifornii” byli pierwszymi wykonawcami tej bardzo głębokiej i osobistej muzyki, a współpracę z kompozytorem wspominają dziś jako wyjątkowe doświadczenie. W dniu śmierci Góreckiego uczcili jego pamięć grając na koncercie w Łodzi aranżację jednej z Pieśni kurpiowskich.

Zarazem nazwisko i miejsce. W 1983 roku hrabina Louise Lerche-Lerchenborg zaprosiła telefonicznie Henryka Góreckiego na organizowany w rodzinnej posiadłości Lerchenborg (na zachodnim wybrzeżu Zelandii w Danii) festiwal muzyczny. Grunt okazał się podatny i dzięki zamówieniu na nowe dzieło kompozytor, który przeżywał głęboki życiowy i twórczy kryzys, zyskał energię do pracy. Na Lerchenborg Musikdage 1984 przywiózł niekompletną partyturę tria Lerchenmusik, poźniej skomponował dla Lerchenborga fortepianowe Intermezzo oraz Dla Ciebie, Anne-Lill na flet z fortepianem. Z hrabiną Louise, którą nazywał „swoim skowronkiem”, do końca życia pozostawał w głębokiej przyjaźni.

Z uwagi na uproszczenie języka muzycznego i redukcję środków (po odejściu od muzycznej awangardy), termin ten często pojawia się obok nazwiska Góreckiego. Należy jednak pamiętać, że nie chodzi tu o analogię do minimalizmu amerykańskiego i porównanie do takich kompozytorów jak Steve Reich, Philip Glass czy Terry Riley, lecz raczej o estetyczne pokrewieństwo z Arvo Pärtem czy Johnem Tavenerem. Poprzez obecność pierwiastka duchowego kompozytor wprowadza słuchaczy w nastrój kontemplacji, medytacji i refleksji.

Podobnie jak Karol Szymanowski, również Górecki znalazł swój twórczy azyl u podnóża Tatr. Wynajmował przez wiele lat chatę w Chochołowie, do której uciekał przed zgiełkiem świata. Tam nauczył się prognozować pogodę i żyć w zgodzie z nieposkromioną naturą. Inspirował się w swojej twórczości góralską muzyką, mową i kulturą. Miłość kompozytora do Tatr została po jego śmierci symbolicznie upamiętniona poprzez umieszczenie na jego nagrobku skały spod Wodogrzmotów Mickiewicza.

W latach PRL Górecki, piastując funkcję rektora katowickiej uczelni (1975–1979), podlegał nieustannej inwigilacji i musiał konfrontować się z politycznymi naciskami, co w końcu doprowadziło go do decyzji o rezygnacji ze stanowiska, a w konsekwencji – do konfliktu z lokalną władzą. Jako kompozytor dokonał kilku ważnych gestów, świadczących o jego postawie sprzeciwiającej się ówczesnej sytuacji w Polsce, m.in. dedykując Bydgoszczy utwór Miserere, w celu upamiętnienia wydarzeń z marca 1981 roku.

Upodobanie do muzyki średniowiecza i renesansu objawia się u Góreckiego już na poziomie tytułów utworów, a przede wszystkim – poprzez nawiązania do „zamierzchłych” form. Poszczególne części I Symfonii mają na przykład nazwy: Inwokacja, Antyfona, Chorał i Lauda, w wielu dziełach pojawiają się również cytaty z dawnych dzieł oraz chorału (jak choćby w Muzyce staropolskiej). Niekiedy kompozytor wprowadza celowo archaizacje, naśladując charakterystyczne dla dawnych stylów elementy i tworząc tym samym szczególne zestawienie tego, co w muzyce stare i nowe. Bezpośrednie lub pośrednie nawiązania do staropolszczyzny występują w jego twórczości bardzo często, np. poprzez wplatanie w muzyczną tkankę utworów motywów Bogurodzicy.

Jest bardzo muzykalna, a nawet „zawodowo” muzyczna. W 1959 roku Henryk Mikołaj Górecki ożenił się z pianistką Jadwigą Rurańską. Córka Anna poszła w ślady matki, natomiast syn, Mikołaj, został kompozytorem. Warsztat twórczy szlifował pod okiem ojca, ale również w Kanadzie (The Banff Centre for the Arts) i Stanach Zjednoczonych, gdzie uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie w Bloomington. W 2013 roku wytwórnia DUX wydała płytę z kompozycjami Henryka Mikołaja i Mikołaja, z udziałem Anny Góreckiej. Wiele wskazuje na to, że i kolejne pokolenie nie porzuci rodzinnych tradycji, a Góreccy zapiszą się w historii polskiej muzyki jako ważny klan.

Po okresie awangardowym nastąpił w twórczości Góreckiego zwrot ku tradycji – w tym do nasyconej pierwiastkiem religijnym twórczości wokalno-instrumentalnej i chóralnej. Religijność i duchowość znalazły swój wyraz zarówno w subtelnych, intymnych wypowiedziach o kameralnym charakterze, jak i w monumentalnych dziełach wielkoobsadowych. Kompozytor odwołuje się zarówno do lokalnych, jak i uniwersalnych tradycji religijnych, wiele jego dzieł odnosi się do kultu Maryi (np. Ad Matrem). Twórczość z tego kręgu charakteryzuje całkowicie odmienny od awangardowego język muzyczny.

Jak dla większości polskich kompozytorów lat 60., tak i dla Góreckiego jest to istotny i inspirujący do indywidualnych poszukiwań sposób tworzenia struktur muzycznych. O ile Witold Lutosławski i Krzysztof Penderecki używali go przede wszystkim do regulowania porządku wysokości dźwięku (co nazywa się dodekafonią albo dwunastotonowością), o tyle Górecki próbował stosować procedury serialne do innych elementów muzyki, np. do rytmu i dynamiki. Wraz z upływem czasu kompozytor coraz częściej odchodził jednak od nowoczesnych technik w stronę dźwiękowej prostoty.

Źródło wielu inspiracji i myśli muzycznych Góreckiego. W swoich dziełach stosował cytaty („dosłowne” zapożyczenia z muzyki dawnej), jak i stylizacje (dokładniej – archaizacje). Ważnym punktem odniesienia była dla kompozytora pieśń Bogurodzica. Napisał również utwór na orkiestrę zatytułowany Muzyka staropolska, w którym wykorzystał motywy zaczerpnięte ze słynnych polskich zabytków muzycznych – organum Benedicamus Domino zapisanego w Antyfonarzu Klarysek ze Starego Sącza oraz pieśni Już się zmierzcha Wacława z Szamotuł.

Połączony ze sławą, przyszedł w nieoczekiwanym przez kompozytora momencie, niejako post factum. Płyta z nagraniem III Symfonii, w którym udział wzięła znakomita śpiewaczka Dawn Upshaw, odniosła spektakularny sukces 16 lat po skomponowaniu dzieła. Utwór trafił niespodziewanie na szczyty list przebojów i był słuchany – co podkreślają liczne źródła – nawet przez kierowców tirów. Często jednak można spotkać się z poglądem, że na sukcesie dzieła zaważyła szeroko zakrojona akcja promocyjna wydawnictwa Elektra Records. Pomijając komercyjne aspekty sytuacji, dzięki popularności III Symfonii także wiele innych kompozycji Góreckiego stało się przedmiotem zainteresowania melomanów na całym świecie. Ale to Symfonia Pieśni Żałosnych wciąż pozostaje „hitem”.

Artystyczne związki Góreckiego z twórcą Harnasiów są niezaprzeczalne. Jego profesor kompozycji, Bolesław Szabelski, był uczniem Szymanowskiego. Obydwaj kompozytorzy kochali Tatry i Podhale, co wyrażało się m.in. poprzez artystyczne nawiązania do muzycznych tradycji regionu. Można pokusić się zatem o stwierdzenie, że Górecki jest spadkobiercą i kontynuatorem dokonań Szymanowskiego.

Górecki w wielu kompozycjach zwracał uwagę na sposób rozmieszczenia wykonawców na estradzie i wielokrotnie w swoich partyturach zawierał szczegółowe plany umiejscowienia muzyków (np. Epitafium, I Symfonia, Monologhi, Scontri, Genesis, Choros I). Świadczy to o celowym dążeniu kompozytora do osiągania oryginalnych efektów brzmieniowych związanych z nietypowym wykorzystaniem przestrzeni.