Alfabet Krzysztofa Pendereckiego

Sadzenie drzew jest, obok komponowania, największą pasją Krzysztofa Pendereckiego. Stanowi, podobnie jak pisanie muzyki, swoistą formę tworzenia, której kompozytor oddaje się dwa razy w roku – wiosną i jesienią. W jego ogrodzie znajdują się tysiące roślin najrozmaitszych gatunków. Na kształt poszczególnych części parku wpływ miały wielorakie style i inspiracje – od dalekowschodnich (ogród japoński), po arkadyjskie i romantyczne. Penderecki jest bez wątpienia najsłynniejszym dendrologiem świata muzycznego.

W kompozycjach zaliczanych do awangardowych Penderecki wielokrotnie stosował rozszerzone techniki wydobywania dźwięków z instrumentów, głównie smyczkowych, co – według licznych anegdot – prowadziło czasem do protestów ze strony muzyków, którzy obawiali się uszkodzenia swoich „narzędzi pracy”. To on jako pierwszy wprowadził oznaczenie dla najniższego i najwyższego możliwego do wydobycia dźwięku instrumentu.

Przełom lat 50. i 60. był dla Pendereckiego okresem poszukiwania nowych, ekstremalnych środków wyrazu muzycznego, wyzwoleniem od panujących zasad i konwencji. Do najbardziej awangardowych dzieł kompozytora zaliczane są m.in. Anaklasis, Polymorphia, Tren Ofiarom Hiroszimy i Fluorescencje, które szokowały nową ekspresją i brutalnością brzmienia.

Miejsce urodzenia (1933), w którym Penderecki dorastał, dojrzewał, uczył się gry na skrzypcach i zdał maturę. Miasteczko w większości zamieszkałe przez Żydów, zostało w czasie II wojny światowej dotknięte tragedią Holokaustu. Młody Penderecki był wówczas kilkakrotnie świadkiem tortur i mordów, co nie pozostało bez znaczenia dla jego twórczości.

Za dyrygenckim pulpitem Penderecki stanął po raz pierwszy na początku lat 70., kierując w Donaueschingen wykonaniem swoich Actions. Od tamtego czasu kierowanie orkiestrą stało się dla niego niezwykle ważnym rodzajem muzycznej aktywności. Jako dyrygent prowadził wykonania swoich dzieł z orkiestrami na całym świecie, dokonał także licznych nagrań. Przez wiele lat współpracował z orkiestrą Sinfonia Varsovia, pełniąc również funkcję jej dyrektora artystycznego. Warto dodać, że swoimi dziełami dyrygowali też chętnie zarówno Witold Lutosławski, jak i Henryk Mikołaj Górecki.

Pierwszym ważnym dla Pendereckiego festiwalem była Warszawska Jesień, gdzie zaprezentowane zostały jego Strofy (1959). Międzynarodowy rozgłos przyniosły mu natomiast prawykonania (w atmosferze artystycznego skandalu) na Donaueschinger Musiktage. Przez dziesięć lat Penderecki był dyrektorem artystycznym festiwalu im. Pabla Casalsa w Portoryko. Z okazji kolejnych jubileuszy kompozytora odbywają się Festiwale Krzysztofa Pendereckiego, na których prezentowane są jego dzieła; w listopadzie 2013 roku odbędzie się kolejna edycja tej imprezy. W 2012 roku ważnym wydarzeniem była obecność kompozytora na festiwalu Open’er, gdzie zadyrygował swoimi awangardowymi dziełami przed wielotysięczną, młodą publicznością.

Współbrzmienie zbudowane z wielu dźwięków usytuowanych w bardzo małych odległościach, będące zbitką półtonów (klaster chromatyczny), całych tonów (klaster całotonowy) lub dźwięków oddalonych od siebie o interwały mniejsze od półtonu (klaster mikrotonowy). Wszechstronnie wykorzystywany przez Pendereckiego, zwłaszcza w awangardowym okresie twórczości.

Przez rok Penderecki odbywał lekcje kompozycji pod kierunkiem Franciszka Skołyszewskiego. Poznawał wówczas surowe zasady kontrapunktu – prowadzenia linii melodycznych kompozycji wielogłosowej (polifonicznej), niezależnych od siebie w zakresie rytmu i konturu, choć powiązanych relacjami harmonicznymi. W swej dojrzałej twórczości kompozytor często odwołuje się do tradycji polifonicznej, stosując np. kanony.

Do tego miasta Penderecki przyjechał po maturze z myślą, że uda mu się zostać skrzypkiem-wirtuozem. Tam też zrozumiał, że jego powołaniem jest komponowanie. Po studiach w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej (dziś Akademia Muzyczna) w klasie Artura Malawskiego i Stanisława Wiechowicza podjął działalność pedagogiczną, a w 1972 roku został mianowany rektorem swej macierzystej uczelni. Funkcję tę sprawował przez 15 lat.

Jest dla Pendereckiego ważnym symbolem poszukiwań w dziedzinie sztuki – czasem trzeba zabłądzić, zanim odnajdzie się właściwą drogę, lub cofnąć, gdy dojdzie się do ściany. Dwa labirynty „zbudował” kompozytor w swoim ogrodzie w Lusławicach, jest także autorem książki Labirynt czasu. Pięć wykładów na koniec wieku.

Ta niewielka miejscowość w Województwie Małopolskim stanowi od prawie 40 lat azyl Pendereckiego, miejsce jego pracy i odpoczynku. Kompozytor zakupił i odrestaurował otoczony parkiem dworek z XVII wieku, w którym w latach 20. XX wieku przez jakiś czas mieszkał i tworzył Jacek Malczewski. W maju 2013 roku Krzysztof Penderecki otworzył w Lusławicach Europejskie Centrum Muzyki, którego ideą jest kształcenie młodych, zdolnych muzyków i rozwijanie ich talentów.

Jeden z pierwszych ważnych atrybutów stylu (bycia) kompozytora. Gdy w 1966 roku Penderecki dostał nagrodę pieniężną na konkursie w Westfalii, nie oszczędzał, nie dzielił, lecz całą kwotę przeznaczył na zakup samochodu tej marki.

Pierwsze ważne nagrody Penderecki zdobył podczas II Ogólnopolskiego Konkursu dla Młodych Kompozytorów ZKP. Były to trzy trofea za trzy kompozycje – Strofy, Psalmy Dawida i Emanacje. Później przyszedł laur od UNESCO za Tren Ofiarom Hiroszimy i wiele innych prestiżowych nagród zagranicznych – od Prix Italia, przez Grawemeyer Music Award, aż po Grammy. Penderecki otrzymał prawie trzydzieści tytułów doktora honoris causa od uczelni na całym świecie, został również uhonorowany najwyższym polskim odznaczeniem państwowym – Orderem Orła Białego.

Jest charakterystyczna zwłaszcza w przypadku dzieł Pendereckiego zaliczanych do nurtu sonorystycznego, kiedy kompozytor operuje w partyturach znakami graficznymi mającymi zobrazować dobierane przez niego awangardowe środki wykonawcze. Do ciekawszych przykładów notacji należą szerokie, zaczernione pasma oznaczające glissanda klasterów, zmierzające ruchem ciągłym w różnych kierunkach i aproksymatywny zapis konturu melodii danej partii, przypominający elektrokardiogram (np. Polymorphia).

Przemiana stylu Pendereckiego, która dokonała się w połowie lat 70., interpretowana jest dwojako: w świetle zdrady awangardy i „wstecznictwa” języka muzycznego, bądź jako swego rodzaju synteza twórcza dojrzałego kompozytora. Tak czy inaczej, noworomantyczny język muzyczny Pendereckiego charakteryzuje się powrotem do takich elementów konstytuujących muzykę jak: melodia, eufoniczna harmonia, jasna konstrukcja rytmiczna i dramaturgia przywodząca na myśl dzieła Wagnera czy Mahlera.

Wśród całego wachlarza gatunków i form, które w swej twórczości podejmuje Penderecki, opera zajmuje miejsce szczególne – kompozytor jest autorem czterech (jak dotąd) dzieł scenicznych, różniących się pod względem stylu i charakteru (Diabły z Loudun, Raj utracony, Czarna Maska i Ubu Król). Zarówno w odsłonie poważnej, ekspresjonistycznej, misteryjnej, jak i komicznej Penderecki wniósł ważny wkład w rozwój teatru muzycznego XX wieku i jako jedyny Polak (poza Szymanowskim) zaistniał w takiej skali na scenach operowych poza granicami swego kraju.

Żona, towarzyszka, menedżerka Krzysztofa Pendereckiego. Choć od lat prowadzi sekretariat męża i „pakuje walizki” na wszystkie jego wyjazdy, jest również zasłużoną animatorką kultury oraz inicjatorką wielu muzycznych wydarzeń. Za swoją pracę otrzymała wiele nagród i odznaczeń. Jest prezesem Stowarzyszenia im. Ludwiga van Beethovena.

Choć Pendereckiemu nieraz zwracano uwagę na heretyckie wręcz traktowanie sfery sacrum (jak np. w operze Diabły z Loudun), podejmowanie przez niego tematów tabu miało zawsze na celu jeszcze silniejsze oddziaływanie na odbiorcę i skłonienie go do refleksji nad problemami egzystencjalnymi, pytaniami o sens i prawdę. Kompozytor pokazuje w swoich dziełach, że zło przybiera różne maski, a poprzez przedstawienie świata wartości zanegowanych otwiera pole do rozważań nad kondycją współczesnego człowieka.

Podjęcie przez Pendereckiego w latach 60. tematów religijnych było w ówczesnym kontekście politycznym nie lada wyzwaniem, jednak dzięki ugruntowanej pozycji w świecie muzyki współczesnej kompozytor mógł sobie na to pozwolić. Choć stworzył imponującą liczbę kompozycji wokalno-instrumentalnych o tematyce religijnej, zarówno opartych na tekstach biblijnych, jak i dotykających sfery sacrum w sposób niejako pośredni (np. w operach), kluczowym w jego dorobku dziełem tego typu pozostaje Pasja wg św. Łukasza skomponowana na zamówienie Westdeutscher Rundfunk w Kolonii na uczczenie obchodów 700-lecia katedry w Münster, a prawykonana w 1966 roku.

Licznie towarzyszyły kolejnym prawykonaniom kompozycji Pendereckiego. Po pierwsze, dotyczyły dzieł – ze względu na brutalność brzmienia – awangardowych i nowatorskich, jak to miało miejsce w przypadku Anaklasis, gdy w Donaueschingen, po negatywnej reakcji publiczności, dyrygent Hans Rosbaud zdecydował się powtórzyć wykonanie utworu. Po drugie, towarzyszyły dziełom – z uwagi na przypisywany im artystyczny epigonizm i anachronizm – bardziej tradycyjnym, jak choćby podczas festiwalu Warszawska Jesień w 2002 roku, na którym zaprezentowany został Koncert fortepianowy „Zmartwychwstanie”.

To właśnie od gry na skrzypcach zaczęła się przygoda Pendereckiego z muzyką i dała o sobie znać potrzeba tworzenia własnego repertuaru. Choć wirtuozem skrzypiec ostatecznie nie został, instrumenty smyczkowe zawsze odgrywały bardzo ważną rolę w jego kompozycjach; zostały przez niego wykorzystane do granic możliwości artykulacyjnych i brzmieniowych w wielu dziełach awangardowych, m.in. w Trenie i Polimorfii.

Ukuty przez Stefana Kisielewskiego termin, mający określić powstające od lat 70. w muzyce polskiej wielkie dzieła wokalno-instrumentalne odwołujące się do tradycji religijnej. Posiadają one uproszczoną formę i język dźwiękowy, dzięki czemu w sposób bardziej bezpośredni mogą trafiać do szerokiego grona odbiorców. Aspektem, który wpływa na odbiór takiego utworu, jest przede wszystkim jego pozamuzyczna sfera odniesień. Łatę dzieła spod znaku socrealizmu liturgicznego przypięto m.in. Polskiemu Requiem Krzysztofa Pendereckiego.

Technika sonorystyczna polega na takim kształtowaniu muzycznego przebiegu, aby nadrzędną rolę pełniły jakości brzmieniowe. Chociaż w większości dzieł II połowy XX wieku brzmienie zasadniczo się emancypuje, to w muzyce polskiej lat 60. sposób jego traktowania nabrał specyficznych cech: rodzime kompozycje sonorystyczne wyróżniało szczególne nasycenie glissandami, klasterami i ostrymi kontrastami, a także stosowanie niekonwencjonalnych środków artykulacyjnych i poszerzenie możliwości ekspresyjnych tradycyjnych instrumentów. Wczesne dzieła Krzysztofa Pendereckiego są znakomitą manifestacją tej techniki.