Digitalizacja dzieł multimedialnych z kolekcji Centrum Sztuki Współczesnej - Zamek Ujazdowski jako narzędzie ochrony konserwatorskiej
Katarzyna Mikstal
„Ludzie mówią, że przyszłość to jutro, ale przyszłość jest teraz!” powiedział uznany za ojca video artu, Nam June Paik. To stwierdzenie brzmi jak credo konserwatorów sztuki współczesnej, dla których największym wyzwaniem obecnych czasów jest ochrona dzieł multimedialnych, cyfrowych - zarówno born digital, jak i zdigitalizowanych, poddanych migracji na nowe nośniki i wieloelementowych, a także hybrydowych instalacji, złożonych z materialnych i audiowizualnych elementów, łączących w jednym dziele sprzęt komputerowy, oprogramowanie, a w ostatecznym przekazie również interakcję z widzem.
Międzynarodowa Kolekcja Sztuki Współczesnej CSW ZU, od wczesnych lat 90. odzwierciedla działalność programową instytucji poprzez swoją interdyscyplinarność. CSW ZU odegrało pionierską rolę w prezentacji sztuki mediów, za której wybór odpowiadał Ryszard W. Kluszczyński, jako kurator programów wystawienniczych promujących klasyczne prace awangardy filmowej oraz poszukiwania współczesnych artystów video artu. W 1996 roku program Kluszczyńskiego przyjął nazwę Media Art Laboratorium, który promowany był słowami: „wystawy najciekawszych dzieł sztuki interaktywnej i instalacji video; prezentacje dokonań najwybitniejszych twórców sztuki mediów; wykłady i spotkania z artystami tworzącymi sztukę mediów; festiwale i przeglądy sztuki video i komputerowej”, co doskonale opisuje charakter zbiorów będących reminiscencją tej działalności. Sztuka „nowych mediów” stanowiła niezwykle ważną część programu wystaw, dlatego znalazła swoje odzwierciedlenie w Kolekcji. Jest to nie tylko znacząca część zbiorów CSW ZU, ale też wymagająca objęcia szczególną, wielowymiarową ochroną ze względu na swój efemeryczny charakter. Przedawnienie technologiczne, złożoność elementów, jak również niekompletna dokumentacja oraz trudności w odczytaniu autorskiej koncepcji, sprawiają, że wiele z nich zostało „zamrożonych w czasie” jako nieekspozycyjne, zbyt trudne do instalowania, niedostatecznie rozpoznane lub niekompletne. Dzieła o nietrwałych komponentach, narażone są w znaczącym stopniu na utratę integralności, te zaś, które zawierają elementy sprzętu i oprogramowania opartego na systemie komputerowym, degradują w sposób przyspieszony wraz z rozwojem techniki i przemijaniem dawnej, choć stosunkowo niedawno zdezaktualizowanej technologii.
Projekt „Zanurzenie w kulturze. Cyfrowy dostęp do zasobów audiowizualnych i multimedialnych FINA i CSW ZU” realizowany w partnerstwie obu instytucji, stanowi odpowiedź na potrzebę ochrony dziedzictwa kultury w zakresie zabezpieczenia zbiorów najbardziej narażonych na utratę. Jego celem jest zwiększenie dostępności zdigitalizowanych dzieł poprzez ułatwienie wyszukiwania i poszerzenie dostępu do informacji o zbiorach, a także stworzenie komplementarnej dokumentacji dzieł zarówno wizualnej, jak i opisowej. Dzięki wymianie kompetencji eksperckich obu instytucji, możliwe stanie się opracowanie modelowych rozwiązań w zarządzaniu zbiorami audiowizualnymi i multimedialnymi poprzez stworzenie schematu metadanych koniecznych do prawidłowej archiwizacji dzieł, wykraczających poza tradycyjne dyscypliny sztuki.
Migracja danych zapisanych w przestarzałych formatach, na degradujących nośnikach, stanowi element ich ochrony przed utratą danych, zaś wdrożenie innowacyjnych technologii, takich jak skanowanie 3D, fotogrametria, VR/AR, czy film sferyczny, posłuży stworzeniu kompleksowej dokumentacji dzieł sztuki. Dzięki postępowi technologicznemu specjaliści sektora GLAM, konserwatorzy i opiekunowie zbiorów mogą w innowacyjny sposób realizować pryncypia ochrony dziedzictwa kultury. Digitalizacja nie jest już wyłącznie procesem cyfrowego odwzorowania dzieł sztuki, lecz stanowi element strategicznego zarządzania dziedzictwem. Umożliwia nie tylko długoterminowe zabezpieczenie zbiorów, ale także ich reinterpretację i udostępnianie w formach interaktywnych (VR/AR, aplikacje sieciowe, narracje immersyjne), stanowiąc odpowiedź na nowe potrzeby społeczne.
Długoterminowe zapewnienie integralności, autentyczności i dostępu do danych cyfrowych to elementy kluczowe w procesie archiwizacji cyfrowej. Możliwość odczytu danych cyfrowych może być zapewniona poprzez zastosowanie otwartych formatów plików oraz modeli metadanych zgodnych z standardami (OAIS, METS, PREMIS). Cyfryzacja przeprowadzona w sposób zgodny z najlepszą praktyką, zapewnia też interoperacyjność danych - możliwość międzyinstytucjonalnej wymiany zasobów, poszerzenia grona odbiorców oraz zwiększenia dostępności w celu rozpowszechnienia wiedzy o zbiorach instytucji. Odwzorowanie dzieł sztuki poprzez tworzenie cyfrowych bliźniaków (digital twins), może stanowić podstawę rekonstrukcji w razie utraty dostępu do oryginału, zaś nowe formy ekspozycji pozwalają na zastosowanie re-praktyk w domenie cyfrowej, jako jednego z narzędzi konserwatorskich, takich jak: emulacja, migracja, czy reperformizacja. Inkorporacja cyfrowych narzędzi w obszar dziedzictwa kultury stanowi działanie z zakresu prewencji konserwatorskiej, ale dostarcza również nowych form narracyjnych w obszarze wystawienniczym. Tworzenie immersyjnych wystaw umożliwia prezentację w miejscach niedostępnych dla tradycyjnych dzieł sztuki, które podlegają restrykcyjnym warunkom wystawienniczym i w większości nie mogą być poddawane ekspozycji zewnętrznej, narażone na zmiany klimatyczne i ryzyko zniszczenia czy kradzieży.
Implementacja narzędzi cyfrowych niesie ze sobą nie tylko benefity, ale również wyzwania, takie jak konieczność systemowej kontroli prywatności w celu zwiększenia bezpieczeństwa danych, czy nieustannej potrzeby szkoleń związanych z szybkimi zmianami technologicznymi. Niezbędne jest nie tylko podniesienie kompetencji cyfrowych profesjonalistów zarządzających zbiorami, jak również grup docelowych, korzystających z udostępnianych zasobów. Pojawiają się także nowe ryzyka, wymagające zwiększenia świadomości społecznej w obszarze zagadnień etycznych. Szeroki dostęp do cyfrowych narzędzi to zagrożenie utratą kontroli nad zasobami i wersjami dzieł, a także ich cyfrowych odwzorowań. Automatyzacja procesów post produkcji stwarza zagrożenie nadmierną i niekontrolowaną ingerencją w dzieło, zaś dostępność cyfrowych form prezentacji generuje ryzyko rezygnacji z fizycznych doświadczeń na rzecz rozszerzonej rzeczywistości wirtualnej, która stanowiąc jedynie formę atrakcyjnej prezentacji, może zaburzać percepcję oryginału i generować przekaz niezgodny z pierwotną intencją twórcy. To swoiste odwrócenie uwagi od oryginału, który stanowi unikatowe dzieło dostępne w formie tradycyjnej ekspozycji, jedynie w muzealnych warunkach. Prezentacja zdigitalizowanego dzieła powinna zatem zapewniać bodźce uruchamiające procesy poznawcze, nie zaś fałszować odbiór, deformując jego autentyzm.
Dokumentacja cyfrowa wytwarzana przy pomocy zaawansowanych technologii powinna dostarczać pełną informację o dziele i być realizowana z poszanowaniem wszelkich cech oryginału – autorskiej techniki wykonania, relacji przestrzennych i wrażeń partycypacyjnych widza, ostatecznie zwiększając zaangażowanie społeczne i uznanie dla bezcennych zasobów kultury. Aby warunki te mogły być spełnione, kluczowa jest edukacja społeczna i wzmocnienie pozycji specjalistów do spraw dziedzictwa w zakresie ochrony zbiorów cyfrowych, zarządzania i rozpowszechniania ich w sposób bezpieczny, dostępny i odpowiadający potrzebom społecznym, co stanowi jeden z głównych celów projektu Zanurzenie w kulturze. Imperatyw pogłębiania świadomości w dobie sztuki postcyfrowej doskonale wyraża stwierdzenie ponownie przywołanego tu Nam June Paika „Jeżeli tworzysz autostradę, ludzie wymyślają samochody. (...) Jeżeli tworzysz elektroniczną autostradę, coś musi się wydarzyć”.
„Zanurzenie w kulturze. Cyfrowy dostęp do zasobów audiowizualnych i multimedialnych FINA i CSW ZU” (nr FERC.02.03-IP.01-0013/25), finansowany jest z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach programu Fundusze Europejskie na Rozwój Cyfrowy 2021–2027 (FERC.02.03).
Projekt realizowany w partnerstwie Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego (Lidera) i Centrum Sztuki Współczesnej – Zamek Ujazdowski (Partnera).
